5 Gusht 2019/ Artan Rama/ Porta Vendore
Ne ishim pesë vetë, të strukur në kreshën e një bjeshke, në 1300 metra lartësi dhe nuk mund të shkonim më tej. Qëndronim mbi një terren të ashpër guri, të mbledhur pranë njëri-tjetrit, rrethuar nga një brez ahesh të vjetër. Ndjenim lodhje, etje dhe frikë. Kishim humbur në një terren të egër e të pashkelur. Udhëtuam përmes Grykës së Sulpicës, kur rrezet e para nuk e kishin prekur ende Majën e Shkëlzenit mbi Tropojë. Më pas kaluam stanet pranë kufirit, derisa u ngjitëm në majë dhe pamë Luginën e Dabërdolit, Kosovën dhe Malin e Zi. Nuk ishim një ekspeditë e mirëfilltë. Më se shumti mund të quheshim një ekip xhirimi, ndonëse me mua dhe dy operatorët që më shoqëronin, ishin dy inxhinierë pyjesh dhe guidat që na udhëhiqnin, dy djem të rinj: Sajmiri dhe Sazani. Pas një rrugëtimi dymbëdhjetë orësh, nëpër pyje të dendura, çeltira të fshehura, duke vijuar anës lumit, ne ndaluam. Përpara shtrihej një pyll i dendur dhe i padepërtueshëm. Diku kishim gabuar e më pas ishim endur nëpër pyll. Tentuam të ngjiteshim e të zbrisnim disa herë për të gjetur një shteg, por pa sukses. Në fund qëndruam mbi majën e një shkëmbi me shpresë se mund të orientoheshim. Gjallëria e mëngjesit ishte zëvendësuar nga ankthi dhe dëshpërimi. Ishim të sfilitur dhe kishim etje. Dielli kishte kohë që ishte ulur, por muzgu do të vononte për një ose dy orë të tjera. Guidat ishin shpërndarë në dy drejtime për të gjetur një rrugëdalje. Të rraskapitur e të heshtur qëndronin në pritje të një sinjali shprese. Mbi kokat tona shihej një copëz qielli blu e zbehtë.
Unë vendosa të eksploroj Luginën e Gashit një muaj më parë dhe së bashku me Abdullain, një inxhinier pyjesh me përvojë, përgatitëm ekspeditën. Udhëtimi në bjeshkë mbart gjithmonë një krenari të fshehur. Itinerari nisi në Liqenin e Komanit. Udhëtuam me traget përmes një gryke të zhveshur, derisa përpara u shfaq Maja e Toplanës. E kuptuam se kishim mbërritur në kufijtë jugorë të Alpeve.
Natën e parë e kaluam në Curraj të Epërm. Përpara se të mbërrinin, në Qafën e Mrethit, ndeshëm një stan. Aty takuam Antonin, një bari 20-vjeçar, që së bashku me motrën dhe tre vëllezërit e tjerë më të vegjël kujdeseshin për dyqind krerë bagëti. Fëmijët na qerasën me djathë dhie dhe më pas ngjitëm Koren e Mërturit nga ku pamë Luginën e Nikajve dhe Majën e Hekurave. Të dytën ditë udhëtuam drejt Luginës së Valbonës dhe u ngjitëm në Çerem. Qëndruam dhe pamë hidrocentralet që ishin drejt përfundimit. Tuba të mëdha çeliku kishin depërtuar në trupin shkëmbor të malit. Shpërthimet e njëpasnjëshme, me ndihmën e dinamitit, kishin hapur një tunel rreth tre kilometra të gjatë nga Gryka e Çeremit e deri Pas Kollate, në Shkozën Musaje. Gjithçka ishte e dukshme lehtësisht nga rruga ku kalonin makina dhe autobusë të vegjël që sillnin turistë nga Tirana.
Ditën e tretë u nisëm nga Bajram Curri drejt Lumit të Gashit. Në këtë territor, në lindje të Alpeve, fare pranë vijës së kufirit, gjenden rreth tre mijë hektarë hapësirë e gjelbër, ku më shumë se në një të tretën e saj gjendet një pyll i vjetër ahu. Kjo është Rezerva Strikte Natyrore e Lumit të Gashit. Dy vjet më parë, 1200 hektarë nga pyjet e vjetra të ahut u shpallën Trashëgimi Botërore Natyrore nga UNESCO. Interesi për t’ia përcjellë publikut këtë trashëgimi, ende të panjohur dhe kureshtja për të depërtuar në misteret e saj, nxiti ndërmarrjen e kësaj ekspedite xhirimi.
Unë po mbaja shënime në ekranin e ndezur të telefonit dhe kur i ngrita sytë ishte përhapur muzgu.
-Po tani, ç’do të bëjmë? – tha dikush.
Guidat nuk ishin kthyer ende dhe në sytë e shqyer të gjithsecilit, nga lodhja e djersa, lexohej pasiguria. Pajisjet dhe çantat e shpinës i kishim lëshuar me kohë, por supet i ndjenim ende të lodhura. Muskujt ishin mpirë nga stërmundimi dhe nuk ndjenim dhimbje. Do të ishte më e udhës që të lëviznim aty afër me ecejake të shkurtra në mënyrë që trupi të mbetej i ngrohtë dhe muskujt të mos ftoheshin, por askujt nuk i shkonte ndër mend kjo.
Kishim xhiruar, kishim fotografuar pa fund, drurët, burimet e ujit dhe florën e pasur barishtore. Kishim kaluar pranë staneve, anës shtëpive të pakta dhe kishim parë njerëzit. I kishim përshëndetur dhe na kishin përshëndetur, të gëzuar e miqësorë dhe papritur, ndodheshim të bllokuar e të humbur. Ishim sforcuar duke u rrotulluar nëpër pyll edhe tri orë, me shpresë se do të gjenim një shenjë. Kishim kaluar nëpër rrëpira të pashkelura, përmes hapësirave të mbushura me fier, ferra dhe hithra. Ishim përpjekur të mos kumbisnim asnjë sekondë, por përpara na dilte gjithmonë, e njëjta tablo. Asnjë shteg, asnjë horizont!
Blerandi u ngrit dhe lëvizi në një drejtim që ai mendonte se mund të na nxirrte diku. Ai nuk i priti guidat. Ai ishte një inxhinier pyjesh nga Tropoja, i mësuar me terrenin dhe e që njihte zonën.
– Pak vite më parë, këtu ra një zjarr, por fatmirësisht u shua shpejt për shkak të shiut. Zjarri i zhduk gjurmët e shtigjeve dhe në një mal të djegur mund të humbasësh kollaj, – më tha dikur.
Ai më kishte shpjeguar se këto ishin zona kufitare, madje më kishte treguar dhe një postë verore ku qëndronin ushtarët në kohën e regjimit komunist. Dhe ndoshta për këtë arsye, sipas tij, qeveria e atëhershme, duke mos lejuar shfrytëzimin për qëllime ekonomike, kishte ndihmuar në konservimin e saj. Por tani pylli kërkonte një mbrojtje tjetër. Sipas tij, Administrata e Zonave të Mbrojtura ishte tepër larg dhe përpjekjet për ta mbrojtur mund të rezultonin të pasuksesshme. Inxhinieri më kishte informuar se përpara dy viteve, kur një pjesë e këtij territori u shpall Trashëgimi Botërore Natyrore, askush nuk i informoi banorët për rëndësinë që ka mbrojtja e saj; nuk u zhvillua asnjë dëgjesë apo takim me ta.
– Ne nuk dimë se ç’nevoja kanë banorët këtu dhe as ata nuk i dinë vlerat e pyjeve të vjetra të ahut, -kishte përfunduar.
Ndërsa Blerandi po largohej në kërkim të një shtegu të ri, vura re se i mbante këmbët pak të hapura. Ai ecte më vështirësi duke çaluar pak nga e djathta.
Muzgu po shkonte. Drita zhbëhej me shpejtësi. Pas pak nuk do të mund të shihnim më. Ndjenim uri, por më shumë etje. Bateritë e telefonave dhe fuqitë na ishin shkarkuar.
Kur Sajmiri, guida kryesore mbërriti, Blerandi nuk ishte kthyer ende.
– Ku është Blerandi? – tha ai.
Askush nuk u përgjigj. Ndiheshim të rraskapitur e të pasigurt. Ai thirri dy herë me zë të lartë. Më pas fishkëlleu gjatë, mbajti vesh, por nuk mori ndonjë përgjigje. E kuptuam se Blerandi ishte larguar,aq sa kthimi i tij mund të na vononte, edhe nëse gjithçka gjatë kthimit do të kalonte pa ndonjë të papritur.
– Besoj se mund të gjej një shteg, por duhet të ecim sipas udhëzimeve të mia dhe të jemi së bashku,- tha Sajmiri.
Ai foli me Sazanin, guidën tjetër dhe e porositi të qëndronte me ne. Pastaj nxori nga çanta dhe na dha një termus të vogël me ujë të freskët, duke na porositur të pinim nga pak e të mendonim edhe për të tjerët. Të gjithë pimë nga një gllënjkë. Sajmiri pa sytë e hutuar të Arsenit, më i vogli mes nesh dhe u përpoq ta qetësonte. Më pas u largua për të gjetur Blerandin.
Arseni, operatori i dytë, e kishte ngritur dronin disa herë gjatë ditës. Kamera e dronit kishte fluturuar mbi Stanet dhe Liqenet e Sulpicës, mbi kurorat e gjelbra halore mbi bjeshkë, mbi kurorat e dendura të aheve. Arseni kishte transportuar së bashku me ne pajisjet e xhirimit, ngarkesën e mjeteve të punës, por deri tani nuk ishte ankuar aspak.
Gjithçka u bë më e errët dhe më e verbër, me shpejtësi.
– Unë mund ta ngre dronin tani, – mu drejtua Arseni. – Blerandi do të dëgjojë zhurmën. Nëse ka humbur, ai mund të ndjekë dronin e mund të kthehet këtu, – përfundoi.
Unë pohova me kokë. Ne kërcyem nga vendi për të përgatitur fluturimin. Bashkë me entuziazmin na u rikthyen edhe energjitë. Ndërkohë vumë re se ekrani i dronit ishte fikur për shkak se i kishte rënë bateria. Ishte e vështirë të komandoje një dron, pa e ditur se nga do të shkonte, çfarë mund të shihte, apo se çfarë drejtimi do të merrte. Por jo e pamundur! Qëllimi ishte të na shihnim, më shumë sesa të shihnim. Shpëtimi, operatori i parë, sugjeroi që ta ngrinim vertikalisht e të mos ta largonin nga vetja, por ama, të ngrihej mbi kurorat e pemëve, aq sa mund ta shihte Blerandi në distancë e më pas të vinte drejt nesh.
Era e ndryshonte vazhdimisht drejtimin, por ishte e dobët. Arseni e ngriti dronin pa vonesë, duke llogaritur kthimin në pikën e nisjes. Droni fluturoi për herë të fundit mbi kokat tona, duka dalë mbi kurorat e pemëve. Pasi zukati në ajër një copë herë, bateria e tij shteroi. Ai u kthye në të njëjtin vend, sipas llogaritjes së bërë më parë. Ne vigjiluam edhe pak çaste, por nuk pipëtiu asgjë.
E tërë hapësira përreth u zhyt në errësirë, ndërsa unë u zhyta në mendimet e mia. Përfytyrimet i kisha të turbullta. Kisha humbur çdo shpresë. Kisha mbërritur në një pikë ku ndjeshmëria dukej diçka e huaj. Fyti më ishte tharë dhe me vështirësi ia dilja të përtypesha. Pak më vonë pimë edhe nga një gllënjkë tjetër. Në termus mbeti racioni i fundit.
Përpiqesha të riktheja kujtesën e asaj dite me ngjarje të shpejta e të panjohura. Ishim treguar nervoz e të zhurmshëm në përpjekje për të kuptuar se ku kishim gabuar. Dhe pasi errësira kishte pushtuar vendin ishim dorëzuar. Tani përpiqesha të harroja etjen dhe lodhjen duke i servirur vetes një kujtim të ëmbël. Imagjinata u kthye të stanet e Livadhit të Çillës. Aty kisha takuar Hysenin dhe gruan e tij, dhe kisha parë përditshmërinë e këtij bariu alpin. Çatia e ngrehinës së tij ishte zëvendësuar nga fletë llamarine, dhe krahas bagëtive ata rrisnin edhe zarzavate. Ai kishte vendosur të sfidonte jetën mes një kurore pishash, përballë panoramës së mrekullueshme të Alpeve që fillonte me Majën e Hekurave në të majtë dhe përfundonte në Mal të Zi, në Majën e Karafilave. Ne u freskuam duke pirë ujë bjeshkësh dhe Hyseni më kishte treguar se bredha të rinj po mbinin në lartësi të reja.
– Ndryshimet e temperaturës, po shkaktojnë zhvendosjen e bredhave, 100 – 150 metra më lart. Eshtë një dukuri e re, e paregjistruar më parë, – më kishte shpjeguar më pas inxhinieri Abdulla Diku.
Ndërkohë që nxitonim për t’u futur në pyll, nën rrezet përvëluese të një dielli të fortë, me plot dëshirë për të regjistruar dhe fotografuar gjithçka që kishim parë, e kisha kaluar këtë konstatim pa i dhënë ndonjë rëndësi. Por tani që gjendesha shtrirë mbi majën e një shkëmbi, i izoluar dhe i pashpresë, një ndjesi e dyfishtë më kaploi: po kaq të namuna, këto bjeshkë janë po aq të brishta!
Një njollë e zbehtë drite lëkundej mes degëve andej nga ishte larguar Blerandi. Ajo u forcua ngadalë, derisa ata mbërritën që të dy. Blerandi u ul të pushonte dhe piu racionin e fundit në termus.
– Pashë dronin dhe u nisa, por nuk arrita, pasi ra errësira. Nuk gjeta asnjë shteg. Pastaj erdhi Sajmiri dhe më gjeti, – tregoi ai.
Ora shënonte 21:15. Përreth zotëronte një heshtje e fortë. Brenda kokës time trazoheshin një mori tingujsh dhe ngjyrash. Herë – herë dëgjoja cicërima zogjsh, blegërima dhe trokitjet ritmike të zileve; herë – herë vështroja sipërfaqen e kaltër të liqeneve dhe shkëlqimin e çative të staneve dhe herë të tjera, aromën e barit që kishte shpërthyer nëpër livadhe. Mbylla sytë fort, por pamja ishte e njëjtë. Kur i hapa pashë errësirën dhe ndjeva etjen.
Më në fund Sajmiri, guida kryesore, foli.
– E vetmja zgjidhje është të zbresim poshtë, rreth treqind metra. Aty shpresoj të gjejmë mal. Rruga është e vështirë dhe e rrezikshme, por dua që të jepni fjalën se do të zbresim së bashku, – përfundoi ai.
– E nëse nuk gjejmë mal? – tha dikush.
– Atëherë do të kërkojmë një rrugë tjetër. Kini besim!
Njerëzit dukeshim të dorëzuar. Kishim dy armiq të mëdhenj: etjen dhe errësirën. Nëse do të ktheheshim e të ngjiteshim përsëri, rreth shtatëdhjetë metra, do të mund të kalonim natën në legushën e ngjeshur të një grumbulli ahesh, por do të vuanim torturën e mungesës së ujit, simptomat e së cilës po shtoheshin. Alternativa tjetër ishte zbritja në errësirë për të gjetur rrugën, për të gjetur ujin.
Sajmiri foli me guidën tjetër, e porositi që të qëndronte në fund dhe vetë zgjodhi kreun. Lëshoi çantën e shpinës, futi dylbitë dhe nxori një sëpatë të shkurtër, së bashku me një llambë led e cila ndriçonte brenda një cilindri plastik, duke përcjellë një dritë të butë por të gjerë, e mjaftueshme për dy ose tri vetë. Pastaj na u drejtua për të fundit herë.
– Un kam me dal i pari dhe ju keni me ardh pas meje, të tan. Kena me u orientu me drita sa t’mujm.
U kthye nga Arseni dhe e mori pranë vetes. Pastaj u foli të gjithëve në emër, një nga një, njësoj si në një strukturë ushtarake, ku përpara se të fillonte aksioni, bëhet paraqitja e forcës. Kur gjithçka ishte gati, ai lëvizi përpara dhe zbriti dy metra poshtë, në një sipërfaqe të rrafshët me gurë të rrëshqitshëm. Më pas nguli majën e shkopit pjerrtas dhe i ftoi të gjithë që të mbështesnin pak mbi të, aq sa të ruanin ekuilibrin. Ne kaluam një nga një, të heshtur dhe të bindur, duke u kapur pas degëve rastësorë. Rreth nesh mbizotëronte errësira e verbër dhe zhurma e shurdhët e gurëve që gremiseshin poshtë. Ne zbrisnim në kolonë, ngadalë e të sigurt, duke ndjekur me përpikmëri ato çka ai na udhëzonte. Ai lëvizte, rrotullohej rreth drurëve; vëzhgonte terrenin, provonte dheun; ku duhej të shkelnim dhe na informonte më zë të lartë mbi rreziqet që na kanoseshin. Ai verifikonte gjithçka; çdo hap, çdo dorë. Kur për shkak të errësirës apo terrenit të ngatërruar, nuk arrinte t’i shihte të gjithë, ai u fliste në emër, si për të vigjiluar se ata ishin aty, së bashku dhe të sigurt. Ne përparonim mes gurëve që shembeshin nën këmbët tona dhe degëve të thata të pemëve, një pjesë e të cilave thyhej nga presioni që ushtronim mbi to.
Megjithëse ishim të kujdesshëm, brenda nesh ziente një ngutje e pashpjegueshme. Ndoshta lidhej me nevojën për të shuar etjen, ose thjesht një instikt vetëmbrojtës për t’u larguar sa më parë nga një mjedis i huaj e armiqësor. Tani ne ishim transformuar tërësisht. Nga një grup i rraskapitur dhe i çorientuar, në pak minuta, ishim shndërruar në një kolonë ushtarësh profesionistë që zbatonim urdhra,merrnim komanda, duke ia përcjellë njëri-tjetrit. Secili prej nesh vëzhgonte edhe për tjetrin, kujdesej edhe për të, raportonte më zë të lartë për degët që rrezikoheshin e thyheshin, për gurët e lëvizshëm, për terrenin e rrëshqitshëm dhe pasi siguronim një pozicion të qëndrueshëm shihnim të ndihmonim edhe tjetrin. Ne ecnim anash, duke peshuar butë si një komando e trajnuar; zhyteshim dhe kacavirreshim, duke u çjerrë ferrave dhe hithrave që ishin në lulëzim të plotë. Nën këtë disiplinë arritëm të zbresim gjithnjë e më poshtë.
– Ndaloni, kam nevojë të kontrolloj shtigjet – tha Sajmiri. Fikeni llambën dhe më prisni këtu.
Ai u tret në errësirë, ndërsa unë iu ktheva një kujtesë të brendshme. U përpoqa të kujtoj kontaktin e parë me të. Ata (ai dhe Sazani) ishin ulur në sediljen e fundit të Roverit. Qëndronin të heshtur, por gjithmonë të vëmendshëm. Kur ndaluam për herë të parë ata na treguan se ku mund të mblidhnim boronica. Ishte një shpat i fshehur në anë të një kodrine, prapa së cilit binte një ujëvarë. Më tej, pasi lamë makinën në afërsi të Liqeneve të Sulpicës dhe filluam ecjen, ata iu ngjitën majave të para me një elegancë të pasforcuar. Unë e pyeta për majat, emrat dhe përvojën e tij në bjeshkë dhe shkruajta gjithçka që ai më tregoi. E kishte njohur fshatin duke jetuar në fshat. Ishte marrë me bagëti qysh fëmijë. Kishte luajtur dhe kishte vrapuar maleve. Dhe tani që ishte rritur ai tregonte mrekullitë e atdheut dhe përgjegjësi ndaj njerëzve. Sajmiri kishte studiuar për Biologji-Kimi në Fakultetin e Shkencave të Natyrës,dhe falë iniciativës personale kishte praktikuar profesionin e guidës. Në pesë vitet e fundit kishte rrugëtuar njëzet e tre herë, kudo nëpër Shqipëri. Ai dashuronte malet dhe më shumë Majën e Hekurave, por dhe atë të Çikës mbi Llogara.
Ai u kthye pas pak çastesh.
– Gjashtëdhjetë metra më poshtë, në një distancë të afërt duket silueta e një shtëpie guri. Mund të gjejmë një shteg, me shumë mundësi edhe ujë, – tha ai.
Dikush brohoriti. Ngarkuam pajisjet dhe hodhëm çantat pas shpine. U nisëm pa humbur kohë. Tridhjetë minuta më vonë ndjemë një freski të përgjithshme e më pas një zhurmim të butë. Ishte zhurma e ujit. Nëna natyrë, e zbutur, po rikthehej. Unë ndjeva të ftohtë, por tani isha i qetë. Ndihesha i çliruar dhe i kënaqur, njëlloj sikur të kisha fituar një betejë.
Zhurma e ujit që sa vinte dhe bëhej më e fortë i zgjoi të gjithë. Ne filluam të nxitonim duke e prishur rreshtin. Sajmiri u fut në një shteg dhish. Ne e ndoqëm nga pas. Tani njerëzit filluan të bisedojmë në mënyrë të shkujdesur me njëri-tjetrin, madje dikush filloi edhe të këndojë.
Burimin e gjetëm pak përpara se të arrinim shtëpinë prej guri. Sajmiri rekomandoi që të pinim nga pak dhe me racione , por nuk e dëgjoi askush. Pastaj u shtrimë përdhe më këmbë dhe me duar të hapura duke shijuar fundin e lumtur të një udhëtimi të tmerrshëm. Kishim mbërritur në Bradeshnicë të Gashit, poshtë Majës së Kërpicës.
Ne vendosëm të strehoheshim në shtëpinë e Tahir Arushës për të pushuar, të paktën disa orë, përpara se të niseshim përsëri, por Sajmiri dhe Sazani, guidat tona, duhej të vazhdonin.
Pak më vonë, kur mesnata sapo kishte kaluar, ne u përshëndetëm me ta, duke u shprehur admirim, e njëkohësisht të përshkruar nga një ndjesi faji,e cila ndonëse e pashpjegueshme, ishte sidoqoftë e pashmangshme. Ndërsa largoheshin në shtegun që e kishin gjetur vetë, unë vështroja në distancë dy silueta të zbehta dhe mendja më shkoi te shkëlqimi i heroizmit të tyre.
